Wikipedysta:Jacek555/brudnopis18

Szarytka morska

Halichoerus grypus[1]
(Fabricius, 1791)
Foka szara w fokarium
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	drapieżne
Podrząd	psokształtne
Rodzina	fokowate
Rodzaj	szarytka (Halichoerus) Nilsson, 1820
Gatunek	szarytka morska
Synonimy
(rodzaj) Halychoerus Boitard, 1842 H. baltica Nehring, 1886 H. atlantica Nehring, 1886 H. griseus Nilsson, 1820
Podgatunki[2]
H. g. grypus (Fabricius, 1791) H. g. macrorhynchus Hornschuch & Schilling, 1851
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
Szarytka morska - zasięg[4].
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Szarytka morska^[5] lub foka szara^[6] (Halichoerus grypus) – gatunek drapieżnego ssaka morskiego z rodziny fokowatych, jedyny przedstawiciel rodzaju szarytka (Halichoerus)^[5][2]. Dorosłe samce osiągają długość rzędu 2,3 metra przy masie ciała 170–310 kg, zaś samice do około 2 metrów przy masie ciała 105–186 kg^[7]. Szarytka morska wiedzie wodno-lądowy tryb życia^[8] i jest gatunkiem typowym dla strefy przybrzeżnej^[9]. Podstawą diety szarytki są ryby, zarówno pelagiczne, jak i denne. Żywi się także skorupiakami, kałamarnicami i ośmiornicami^[10] a okazjonalnie także ptakami^[8]. H. grypus zamieszkuje zachodnie i wschodnie części północnego Atlantyku, oraz wody Morza Bałtyckiego^[3]. Jest jednym z trzech gatunków ssaków z rodziny fokowatych zamieszkujących Morze Bałtyckie^[8][7]. Zlokalizowana w Helu Stacja Morska Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego prowadzi prace badawcze ukierunkowane na przygotowania do eksperymentalnej hodowli i restytucji szarytki morskiej do Zatoki Gdańskiej^[11]. Stacja prowadzi także działalność edukacyjną. Należące do niej fokarium, wypełnia zadanie wspomagania ochrony gatunku i upowszechniania o nim wiedzy. Fokarium jest udostępnione dla publiczności i co roku przyciąga coraz większą liczbę odwiedzających^[12][13].

W 1791 roku, jako pierwszy badacz, szarytkę morską opisał duński profesor historii naturalnej Johan Christian Fabricius i nadał jej nazwę Phoca grypus^[2]. W 1820 szwedzki zoolog Sven Nilsson opisał szarytkę morską w „Skandinavisk fauna” jako Halichoerus griseus, gatunek w odrębnym rodzaju. Ostatecznie (1841) szarytka morska została oznaczona jako Halichoerus grypus^[14]. Nazwa rodzajowa Halichoerus oznaczała w języku szwedzkim morska świnia^[15].

Szarytki morskie były znane człowiekowi od wieków. Na Martha's Vineyard, wyspie położonej na Atlantyku, u wybrzeży amerykańskiego stanu Massachusetts, archeolodzy odkryli kości szarytki morskiej schwytanej przez Indian 4000–6500 lat temu^[16]. Na Bałtyku na szarytki polowano już ponad 10.000 lat temu^[3].

Zachowały się starożytne zapisy o rywalizacji fokowatych z rybakami o pływające w tym morzu ryby. Wspominał o tym Oppian z Anazarbos w „Halieutica, sive de piscatu” z 225 roku^[17][18]. Najstarsze wzmianki o konflikcie rybaków z szarytkami morskimi na terenie akwenu Morza Bałtyckiego datowane są na 1660 rok^[18]. O rywalizacji wspominał też Karol Linneusz w „Lappländska Resa” (Iter Lapponicum) – opisie podróży do Laponii w 1732^[19]. Foki były też dla człowieka cennym źródłem oleju, skór i mięsa. Ziemianie władający szkierami położonymi wzdłuż wybrzeża Zatoki Botnickiej płacili roczną daninę naliczaną od wysp zamieszkiwanych przez fokowate^[18]. Pod koniec XIX wieku wzrost liczebności populacji szarytek morskich w akwenie Morza Bałtyckiego spowodował natężenie konfliktów między człowiekiem a szarytkami i innymi fokowatymi zamieszkującymi te wody. Zwierzęta niszczyły pławnice do połowu śledzia oceanicznego, siejowatych z rodzaju Coregonus, łososia szlachetnego i innych łososiowatych oraz sieci do połowu dorszy. Rozpoczęły się masowe polowania^[18].

Polowania kontynuowano jeszcze w pierwszej połowie XX wieku. Foki były wówczas traktowane jako szkodniki niszczące sieci i rywalizujące z rybakami o ryby^[20]. Do ich schwytania używano między innymi specjalnie skonstruowanych sieci^[21]. Tępiono je systematycznie. Tylko 2 stycznia 1914 roku w sieci złapano 14 szarytek, które były najliczniejszymi przedstawicielami fokowatych na Bałtyku. Na początku XX wieku było ich w Bałtyku około 100.000. Szarytki stanowiły 73,1% fok zabitych w latach 1914–1920 w południowej części tego akwenu^[20]. Przyczyną tak drastycznego spadku liczebności bałtyckiej populacji było upowszechnienie broni palnej po zakończonej I Wojnie Światowej oraz wypłacane nagrody na zabijanie szarytek^[8]. Populacja została w sposób znaczny wyniszczona^[20].

W połowie XX wieku znaczny wpływ na stan zdrowia i liczebność populacji fokowatych zaczęły mieć wysokie poziomy bio-akumulacji wydalanych do środowiska chlorowanych węglowodorów (DDT, PCB), które powodowały poważne uszkodzenie narządów reprodukcyjnych samic szarytek morskich i nerp obrączkowanych, na skutek czego stawały się niepłodne^[18].

Foka szara jest jedynym członkiem z rodzaju Halichoerus^[22]. Wyróżniono dwa podgatunki H. grypus^[2][5][7]:

• H. grypus grypus (synonimy: H. atlantica Nehring, 1886; H. griseus Nilsson, 1820) zamieszkujący zachodnią i wschodnią część Północnego Atlantyku
• H. grypus macrorhynchus (synonim: H. baltica Nehring, 1886) – szarytka bałtycka – zamieszkująca basen Morza Bałtyckiego

Istnieją trzy populacje izolowane geograficznie i zróżnicowane pod względem terminów rozrodu: bałtycka, zachodnioatlantycka, wschodnioatlantycka ^[3].

Etymologia[edytuj | edytuj kod]

Nazwa rodzajowa Halichoerus oznacza w języku greckim morską świnię. Epitet gatunkowy grypus nawiązuje do kształtu „rzymskiego” nosa dorosłego samca^[22].

Nazwa zwyczajowa[edytuj | edytuj kod]

W polskiej literaturze zoologicznej dla oznaczenia gatunku używane była nazwa zwyczajowe „foka szara”^[6][23]. Ostatecznie w wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii PAN w Warszawie publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” gatunkowi przypisano oznaczenie szarytka morska (a rodzajowi Halichoerus nazwę szarytka), rezerwując nazwę foka dla rodzaju Phoca^[5].

Przeprowadzone przez naukowców badania genetyczne wskazują, że wschodnioatlantyckie i zachodnioatlantyckie populacje szarytek morskich oddzieliły się od siebie około 1 milion lat temu^[24]. Różnice mtDNA wskazują na znacznie większą zgodność cech populacji bałtyckiej i wschodnioatlantyckiej ze sobą, niż którejś z tych grup z populacją zamieszkującą zachodnie wybrzeża północnego Atlantyku^[3][24].

Garnitur chromosomowy szarytki morskiej tworzy 16 par (2n=32) chromosomów^[25].

Szarytki morskie są ssakami wodno-lądowymi o wrzecionowatym kształcie tułowia, zwężającym się ku tyłowi^[8]. Dorosłe samce osiągają długość rzędu 2,3 metra (lub nawet 2,5 m^[9]) przy masie ciała 170–310 kg, zaś samice do około 2 metrów przy masie ciała 105–186 kg^[7]. Przedstawiciele populacji zamieszkujących wybrzeża w zachodniej części północnego Atlantyku są większe od kuzynów ze wschodnich wybrzeży tego oceanu i Bałtyku. Masa ciała tamtejszych samców może osiągać 400 kg, a samic ponad 250 kg^[24][22]. Przednie płetwy szarytek są krótkie, a tylne dłuższe, silne. W wodzie szarytka morska porusza się dzięki silnemu tułowiowi oraz tylnym płetwom, zaś przednie pełnią funkcję sterów. Natomiast poruszając się po lądzie zwierzę używa przednich płetw i mięśni brzusznych^[8]. Pysk szarytki morskiej ma charakterystyczny, wydłużony kształt^[8][6] podobny do psiej kufy. Cecha ta odróżnia szarytki od innych fokowatych^[9]. Ciało pokryte gęstym futrem^[26]. Nie mają także małżowin usznych^[26], co odróżnia ten gatunek od uchatek z którymi szarytki bywają mylone^[8]. Nozdrza ułożone są niemal równolegle do siebie i oddalone od siebie, układając się w kształt podobny do litery W, co stanowi wyraźną różnicę w stosunku do ssaków z rodzaju foka (Phoca), których nozdrza układają się w formie litery V. Na pysku szarytki widoczne są bardzo wrażliwe na bodźce dotykowe wibryssy. Są dla niej ważnym narządem dotyku i pomagają w nawigacji pod wodą. Szyja dorosłych samców jest masywniejsza niż u samic^[7].

Część grzbietowa szarytek morskich wybarwiona jest na kolor szary, a część brzuszna żółtawobiała. Na skórze widoczne są liczne czarne lub szarobrunatne plamy. Z wiekiem ubarwienie zwierząt ulega zmianie^[6]. Młode przychodzą na świat pokryte kremowym futrem^[9], z kolei stare osobniki są niemal czarne^[6].

Uzębienie składa się z 5 par siekaczy, 2 par przedtrzonowców i 10–11 par trzonowców^[7][26].

Wzór zębowy[7][26]		I	C	P	M
34–36	=	3	0	1	5–6
		2	0	1	5

Dymorfizm płciowy[edytuj | edytuj kod]

Gatunek ten wykazuje wyraźny dymorfizm płciowy, który wyraża się głównie większymi rozmiarami samców: masa ciała dorosłych samców osiąga od 170 do 310 kg a dorosłych samic od 100 do 190 kg. Także przy uwzględnieniu zróżnicowania wymiarów osobników w różnych populacjach. Szarytki z zachodniej części Atlantyku wykazują większe wymiary morfologiczne, ale masa samców może osiągać ponad 400 kg, a samic ponad 250 kg^[22]. Masa ciała przedstawicieli obu płci szarytek morskich podlega zmienności w zależności od fazy cyklu życiowego i od pogody. Natomiast masa ciała samic zależy także od cyklu rozrodczego i pór roku – w czasie ciąży jej masa ciała może wzrosnąć nawet o ok. 100 kg, natomiast w szczególnie chłodnym okresie zimowym ich organizm gromadzi większe rezerwy tłuszczu^[8]. Zauważalne są także różnice w ukształtowaniu pyska: u samic jest krótszy, płaski, zaś szyja płaska, natomiast samce mają większe nozdrza, a skóra na szyi jest pofałdowana. Samice mają jedną parę sutków wewnętrznych. Narząd płciowy u samców ulokowany jest w części brzusznej, zaś u samic w sąsiedztwie odbytu^[26].

Dymorfizm płciowy u szarytek wyraża się także w zróżnicowanym ubarwieniu. Samice mają jasnoszare grzbiety, a kremowo-białe części brzuszne. Widoczne są ciemne plamy. Natomiast samce są wybarwione w jednolicie ciemnym kolorze, z nieregularnymi plamami, które są ułożone na różnych częściach ciała^[8][22].

Szarytki morskie prowadzą stadny^[6], zasadniczo dzienny tryb życia. W nocy śpią, przebudzając się co kilkanaście minut by wykonać kilka głębokich oddechów. Szarytki mogą spać zarówno na lądzie, jak i w wodzie^[8]. Na lądzie zwierzęta poruszają się nieco niezgrabnie, wykonując ruchy tułowiem i płetwami przednimi, a tylne ciągną bezwładnie za sobą. W wodzie używają płetw tylnych^[9]. Na lądzie nie czują się zbyt bezpiecznie. Na powierzchni są więc bardziej płochliwe. Otoczenie badają głównie za pomocą zmysłów słuchu i wzroku^[8].

Szarytki żyją w stadach, są poligamiczne^[6].

Szarytki morskie nurkują zazwyczaj na okresy od 4 do 10 minut^[22] (lub 1–10min^[7]), (a nawet 20 minut^[27]) z maksymalnym odnotowanym czasem około 30 minut. Zwierzęta nurkują w stosunkowo płytkich wodach o głębokości 60–100 m i dopływają do dna morza. Są w stanie zanurzyć się na głębokość rzędu 200 m, ale (poza Bałtykiem) zarejestrowano zanurzenie szarytki na ponad 300 m na okres ponad 30 minut^[22][7]. Poszczególne publikacje wskazują na różne średnie zanurzenia: na głębokości średnio 25 m^[8], lub do max 60m^[7].

W trakcie wędrówek szarytki morskie okresowo wychodzą na ląd by odpocząć. Zazwyczaj, po kilkugodzinnym odpoczynku szarytka odpływa. Zachowuje czujność. Gdy zbliża się człowiek lub inne potencjalne źródło zagrożenia ucieka do wody. Jeśli jednak zwierzę jest chore, to może sprawiać wrażenie przyjaznego i pozwalać na zbliżenie się, jednak gdy poczuje się zagrożone zbyt bliskim dystansem może zaatakować i silnie pogryźć^[26].

Cykl życiowy[edytuj | edytuj kod]

Szarytki morskie są poligamiczne. Samce gromadzą haremy liczące do 10 samic^[6], jednak rzadko bronią do nich dostępu. Nie bronią także terytoriów. O samice rywalizują raczej poprzez gesty i wydawane dźwięki. Do walk dochodzi sporadycznie^[7].

Szarytki gromadzą się duże stada w trzech okresach cyklu rozrodczego: w okresie samego rozrodu (szarytki żyjące na Bałtyku na przełomie lutego i marca), odchowywania i wykarmiania potomstwa (w marcu), a także w następującej później porze linienia (maj–czerwiec). Okres rozrodczy trwa 4–6 tygodni. W tym czasie dorosłe zwierzęta nie żerują, a korzystają z zapasów energii zgromadzonej w postaci podskórnych zapasów tkanki tłuszczowej^[8].

Krycie może następować w wodzie lub rzadziej na lądzie^[22][26]. Samice rodzą na lądzie (poród na lodzie wybiera w ostateczności)^[20] jeden raz w roku – w okresie od września do marca. Najwcześniej rodzą samice z populacji w południowej części Wielkiej Brytanii i Irlandii. Nieco później (od października do listopada) na świat przychodzą młode szarytki z populacji wokół Wysp Brytyjskich. Szczyt porodów samic z Kanady następuje dopiero w styczniu^[22], a bałtyckie szarytki rodzą się w okresie od ostatniego tygodnia lutego do połowy marca^[20]. Po ciąży trwającej około 8 miesięcy (lub 11 miesięcy^[6]) w miocie rodzi się jedno młode^[22], pokryte są kremo-białą sierścią^[6] (lanugo), o masie ciała 11–20kg przy długości ciała ok. 90–105cm^[7]. Poród następuje na lodach lub na lądzie^[6]. Szarytki są związane z danym terenem i na miejsce porodu samice wybierają swoje rodzime siedlisko^[22].

Masa ciała nowo narodzonych szarytek osiąga 11–20 kg (lub 9–15 kg^[6]) i stosunkowo szybko wzrasta. Po około 18 dniach karmienia przez matkę bardzo tłustym mlekiem (organizm samicy przeznacza na ten cel zgromadzone pod skórą zapasy tranu) masa ciała może wzrosnąć 2–4-krotnie – nawet do 40 kg^[22][28].

Przed przystąpieniem do karmienia samica zazwyczaj obwąchuje szczenię. Prawdopodobnie chce się upewnić, że karmi właściwe, własne dziecko. Szczenię czując głód przyzywa matkę głosem. U obserwowanej przez naukowców pary marka+szczenię, młode w półtorej godziny po porodzie zaczęło wydawać dźwięki i wzywać matkę, która przystąpiła do karmienia w ciągu 5 minut. Przez 18 dni matka regularnie dokarmiała dziecko. Szczenię i matka codziennie dużo czasu przeznaczali na odpoczynek. W każdym z dni szczeniak ssał mleko przez łącznie 20 do 160 minut. Każdej doby szczeniak przybierał na wadze średnio około 1,3 kg. W 18-tym dniu samica zaczęła się domagać wypuszczenia do sąsiedniego basenu i w rezultacie trwale opuściła szczenię. W 5 minut po dołączeniu do stada samica podjęła kopulację z samcem^[28].

Zmiana masy ciała szczeniaka szarytki morskiej (Halichoerus grypus)
w pierwszych 3 miesiącach życia
(na podstawie obserwacji: Kastelein, Wiepkema, 1990)^[28]

	Ilość dni od narodzin	Masa ciała
narodziny	0	16 kg
	3	20 kg
	6	23 kg
	10	29 kg
	13	36 kg
	17	38 kg
zakończenie karmienia	18	—
odpłynięcie szczeniaka do morza	87	41,5 kg

Samica w okresie lęgowym może zużyć nawet 85% swoich zapasów energetycznych^[29], a w konsekwencji może utracić 40%^[22] (lub nawet 50%) swojej masy ciała^[29]. Po okresie laktacji u samicy następuje ruja^[22], a potem linienie^[6]. Samica wraca do wody i ponownie łączy się w parę z samcem, a szczenię zostawia na lądzie^[22]. W okresie kolejnych 2–3 tygodni^[9] młode zużywa nagromadzone zapasy energetyczne. Masa ciała zmniejsza się codziennie o około 0,5 kg^[22]. Do wejścia do wody i przejścia na dietę rybną zmusza je głód. Po nabyciu przez szczeniaki umiejętności nurkowania i łapania ryb ich masa ciała zaczyna się odbudowywać. Tracą swoje ciepłe, wełniste lanugo, bowiem funkcję izolacyjną zaczyna przejmować powiększająca się, podskórna warstwa tłuszczu^[8][9]. Sporadycznie może się zdarzać, że szczeniak rozpoczyna życie w wodzie już w kilka dni po porodzie^[26].

W okresie od narodzin do nabycia zdolności do nurkowania przypada okres największej umieralności (10–25%)^[20] (lub nawet 20–50%^[8][30]) tych zwierząt. Szczeniaki mogą zostać porzucone, umrzeć z braku pokarmu lub infekcji, zostać utopione przez matkę^[20], zagryzione przez członka stada^[31][32] lub upolowane przez człowieka^[20]. Umieralność u dorosłych osobników zmniejsza się do 4–10%^[8][30].

Samice osiągają dojrzałość płciową w wieku 3–5 lat^[22] (lub 3–4^[26]), a samce około 6 lat^[22] (lub 5–6^[26]). Dojrzałość społeczną osiągają prawdopodobnie w wieku około 8 lat^[22].

Szacowany przez wielu zoologów maksymalny wiek szarytek morskich żyjących na wolności to 30–40 lat^[20]. Udokumentowana długość życia osobnika z populacji bałtyckiej wynosiła 46 lat^[8]. Zoolog, prof. Kazimierz Kowalski oznaczał długość życia szarytki trzymanej w niewoli na 43 lata^[6].

Głos[edytuj | edytuj kod]

W różnych sytuacjach i okresach życia szarytki morskie wydają zróżnicowane dźwięki, lecz te zagadnienia nie były badane przez naukowców. Zwierzęta te emitują dźwięki i efekty hydrodynamiczne. Nie są znane sposoby ich podwodnej lokacji i komunikacji. Wiadomo tylko, że ssaki morskie potrafią wykorzystywać istniejące w akwenach kanały akustyczne do komunikowania się między sobą na dalekie odległości, a dla szarytek nawet utrata wzroku nie jest przeszkodą w doskonałym funkcjonowaniu, a nawet zajmowaniu się potomstwem czy uczeniu młodych zasad przetrwania w naturze. Zdaniem naukowców sygnały wysyłane przez zwierzęta znacznie różnią się od sposobu porozumiewania się w rozumieniu ludzkim i raczej są tylko formą nośnika który pozwala zidentyfikować jednostkę^[27]. Znane jest oczywiście stosowani dźwięków na powierzchni, w tym zachowanie nowo narodzonych szczeniąt, które każdorazowo gdy są głodne przyzywają matkę głosem^[28].

Niektórzy badacze twierdzą, że szarytki wykazują zdolność do nauki i odtwarzania dźwięków przyswojonych od opiekunów w hodowlach. Znan są informacje o przypadku naśladowania elementów mowy ludzkiej. Podobno żyjąca w basenie „New England Aquarium” w Bostonie szarytka o imieniu Hoover na tyle wiernie naśladowała głos ludzki, że można było wychwycić akcent charakterystyczny dla mieszkańców Nowej Anglii^[27].

Biologia wędrówek[edytuj | edytuj kod]

Szarytki morskie zasadniczo nie odbywają wędrówek^[6], ale mają tendencję do uznawania za rodzinną jedną z lokalizacji i z niej okresowo wykonują dalekie i szybie (nawet ponad 100 km na dobę) migracje w inne obszary zasięgu występowania populacji^[18][8], ale zwykle zasięg codziennych wycieczek nie przekracza 10 km^[7]. Niektóre z odwiedzanych miejsc mogą służyć szarytkom jako żerowiska, inne jako miejsca rozrodu, lub miejsca linienia. Częste, krótkie podróże szarytki odbywają głównie w celu zdobycia pokarmu^[8].

Szarytka morska jest gatunkiem typowym dla strefy przybrzeżnej^[9]. Rozmieszczenie populacji bywa okresowo związane z dostępnością bazy pokarmowej lub dostępnością siedlisk lądowych, lub powierzchni lodowych^[8].

Zwierzęta tego gatunku zamieszkują subarktyczne i umiarkowane wody wokół wybrzeży Wielkiej Brytanii, Grenlandii (wg. IUCN – jako włóczęga^[3]), Kanady (rejon Nowej Fundlandii), Islandii, Irlandii^[2], Wyspy Owczych^[3], Danii, Szwecji, Norwegii, Rosji (Półwysep Kolski), Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy^[2], Polski^[3], Holandii, Niemiec, Francji, Portugalii (włóczęga), USA (Maine, New Hampshire, Massachusetts, New Jersey – włóczęga)^[2].

Szacunkowa ilość narodzin młodych szarytek w poszczególnych populacjach
(Na podstawie liczby narodzin estymowana jest liczebność poszczególnych populacji.
W zależności od płodności i lokalnych uwarunkowań liczebność populacji
jest estymowana w przedziale 3–4,5-krotności liczby rodzonych młodych)
(Hall, Thompson, 2009)^[22]

Region	Estymowana liczba młodych	Rok pozyskania ostatnich danych	Prawdopodobna tendencja
Szkocja	40.600	2006	stabilna lub umiarkowanie wzrostowa
Północno-wschodnia Anglia	2.700	2006	wzrostowa
Południowo-zachodnia Brytania	1.800	2006	wzrostowa
Wielka Brytania	45.100		wzrostowa
Irlandia	300	1998	brak danych
Morze Wattowe	200	2004	wzrostowa**
Norwegia	1.200	2003	brak danych**
Rosja	800	2003	brak danych**
Islandia	1.200	2002	spadkowa
Morze Bałtyckie	4.000	2003	wzrostowa
Europa (bez Wielkiej Brytanii)	7.700		wzrostowa
Kanada - Sable Island	41.500	2004	wzrostowa
Kanada – Zatoka Świętego Wawrzyńca	6.100	2000	spadkowa
Łącznie świat	100.400		wzrostowa

** – po zsumowaniu danych z wybrzeża Morza Bałtyckiego i Atlantyku

Łączna liczebność populacji była w 2009 roku szacowana na 380.000 osobników, w tym szarytki bałtyckiej ok. 17.600^[7] (w 2007 ok. 17.000^[9]).

Szarytka bałtycka (H. grypus macrorhynchus)[edytuj | edytuj kod]

Basen Morza Bałtyckiego zamieszkuje podgatunek H. grypus macrorhynchus^[9], dla którego zaproponowano nazwę wernakularną szarytka bałtycka^[5]. Szarytki bałtyckie zasiedlają głównie wybrzeża Finlandii, Szwecji i Estonii położone powyżej 58°N^[10]. Większość mieszka w rejonie wokół wysp estońskich i Wysp Anadzkich^[26]. Niewielka populacja, licząca około 200 zwierząt, zamieszkuje wody u południowych wybrzeży Szwecji. Istniejące w przeszłości kolonie szarytek zasiedlających południowy pas wybrzeża Bałtyku od Niemiec po Litwę przestał istnieć^[9]. Tworzą tam jedynie niewielkie skupiska^[10].

W Bałtyku oprócz szarytki występują jeszcze dwa gatunki fokowatych: foka pospolita i nerpa obrączkowana. Szarytka jest największym, a zarazem najczęściej pojawiającym się u polskich wybrzeży przedstawicielem tej rodziny^[10][8].

Szarytki morskie żerują na płytkich wodach szelfu kontynentalnego^[33]. Podstawą ich diety są ryby^[27][10], zarówno pelagiczne, jak i denne. Żywi się także skorupiakami, kałamarnicami i ośmiornicami^[10], głowonogami^[33], a okazjonalnie także ptakami^[8]. Są wskazywane jako bardzo sprawne drapieżniki na Północnym Atlantyku^[33]. Polują samotnie lub w niewielkich grupach^[8]. Mniejsze ryby szarytka zjada w całości, zaś z dużych wygryza tkanki miękkie. Nie zjada kręgosłupa z ośćmi, pasa barkowego i głowy. Nie pije wody, lecz czerpie ją ze zjadanego pokarmu^[26].

W okresie od lipca 1991 do stycznia 1993 naukowcy przeprowadzili badania odchodów szarytek z populacji zachodnioatlantyckiej zamieszkujących wody przybrzeżne Sable Island, wyspy na Oceanie Atlantyckim, zlokalizowanej około 160 km na południowy wschód od kanadyjskiego półwyspu Nowa Szkocja. Badania przeprowadzone na próbkach kału podchodzącego od 365–393 zwierząt pozwoliły na ocenę składu ich diety. W badanych odchodach odkryto pozostałości 24 gatunki ryb. Okazało się, że podstawę żywieniową badanej populacji (95,4% suchej masy przyjmowanego pożywienia) stanowiły: dobijak islandzki (Ammodytes dubius) – 69.2%, dorsz atlantycki (Gadus morhua) – 15.5%, oraz płastugi (Pleuronectiformes) – 10.7 %^[34].

Piśmiennictwo wylicza wiele konkretnych gatunków ryb na których żeruje szarytka. Zespół badawczy morskich ssaków „Gatty Marine Laboratory” ze szkockiego Uniwersytetu w St Andrews zaznacza, że ponad 70% diety (w niektórych lokalizacjach w różnych porach roku) mogą stanowić okoniokształtne z rodziny dobijakowatych. Wymieniają także witlinki, dorsze, plamiaki, czarniaki, oraz flądrokształtne: gładzice i flądry^[22][35]. Publikacja „Marine Mammals of the World” wylicza dodatkowo: stynkowate, różnego rodzaju rajowate, gromadniki, ryby z rodziny taszowatych, mintaje, łososie (a także mięczaki)^[7]. Prawdopodobnie jednak szarytki wybierają gatunki ryb, które stanowią najłatwiejszą zdobycz, a w danym okresie i miejscu są najliczniejsze. Z tego powodu chętnie sięgają po ryby schwytane w rybackie sieci^[8] i w konsekwencji są w bezpośrednim konflikcie z rybołówstwem^[3]. Każdego dnia szarytka zjada około kilkunastu kilogramów pokarmu^[27], co stanowi około 4–6%^[8] (lub 5–6%) własnej masy ciała^[27].

W 2012 roku naukowcy opublikowali na łamach „Aquatic Mammals” artykuł poświęcony analizie przyczyn powstania zmian urazowych i zgonów morświnów zwyczajnych, których ciała z dużymi ubytkami skóry i tkanki tłuszczowej zostały we wrześniu 2011 wyrzucone na brzeg w Belgii. Na podstawie znanych kształtów szczęk i uzębienia potencjalnych drapieżników badacze doszli do wniosku, że sprawcą musiały być szarytki morskie, mimo że żywią się głównie rybami i głowonogami, a do tego czasu nie były opisane inne przypadki takich agresywnych zachowań ze strony szarytek w stosunku do morświnów. Naukowcy spekulowali jedynie, że za przyczynami śmierci innych morświnów, których okaleczone ciała znajdowano wcześniej na południowym wybrzeżu Morza Północnego również mogły stać ataki szarytek. Opisany przypadek został uznany za udokumentowanie zmiany strategii żywieniowej drapieżnika^[36].

W 2014 pojawiła się publikacja dokumentująca trzy obserwacje poczynione przez naukowców w Cieśninie Kaletańskiej (16 lutego 2013, 16 marca 2013 i 19 kwietnia 2013) trakcie badań morskich ptaków oraz morskich i lądowych ssaków. Podczas pierwszej obserwacji stwierdzili, że dorosły osobnik (prawdopodobnie samiec) szarytki morskiej obgryza ciało morświna. Nie stwierdzili jednak, czy morświn został zabity przez szarytkę, czy szarytka jedynie żerowała na ciało martwego już walenia. Podczas drugiej obserwacji badacze byli świadkami gwałtownego i niespodziewanego ataku szarytki (także prawdopodobnie dorosły samiec) dokonanego spod wody na młodego morświna. Po kilku minutach przerwy atak został ponowiony. Podczas trzeciej obserwacji naukowcy stwierdzili fakt posilania się samca szarytki tkankami martwego morświna, który (sądząc po stanie ciała) musiał stracić życie około 5 dni wcześniej. Ponadto autorzy przeanalizowali urazy i przyczyny zgonów dwóch morświnów, których ciała znaleziono z początkiem 2012 roku na północnym wybrzeży Francji. Na podstawie ran urazowych naukowcy ustalili, że zwierzęta te zostały zabite lub/i zjadane przez szarytki^[37].

W sierpniu, październiku i grudniu 2013 roku odnajdywano na wybrzeżu Holandii szczątki pojedynczych, martwych morświnów, których ciała nosiły ślady licznych urazów. Zostały przewiezione do laboratorium Uniwersytetu w Utrechcie gdzie przeprowadzono badania genetyczne i stwierdzono obecność DNA szarytki (prawdopodobnie trzech pojedynczych osobników) w ranach kłutych, co pośrednio stanowiło dowód ich ataku na te morświny^[38]. Kolejne badania tego typu przeprowadzono na ciałach morświnów, których ciała były w różnych okresach znajdywana na wybrzeżu Holandii potwierdziły, że większość z tych zwierząt padła ofiarą ataków szarytek morskich, a drapieżnictwo ze strony tego gatunku może być uznane za jedną z głównych przyczyn zgonów w morświnów w Holandii^[39].

Naukowcy opisywali także możliwe zachowania kanibalistyczne ze strony samców na szczeniakach^[7]. W 2016 Amy Bishop z Durham University opublikowała wyniki obserwacji jakie poczyniła wraz z zespołem współpracowników w 2014 roku na Isle of May w Szkocji. Publikacja została udokumentowana zapisem wideo, który przedstawiał zapis aktu kanibalizmu samca na młodym osobniku. Zespół udokumentował pięć przypadków zabicia przez samca szczenięcia i kanibalizmu^[31][32].

Młode szarytki morskie mogą być atakowane przez bieliki^[26].

Szarytki morskie są także wektorami pasożytów, które mogą mieć wpływ na gospodarkę niektórych łowiskach^[3]. Mogą być nosicielami wirusów z rodzaju Morbillivirus. U szarytek z West Hoyle Bank w Walii wykryto Corynebacterium phocae^[40]. Szarytki atakuje bardzo zaraźliwy wirus PDV (wirus foczej nosówki, z ang. PDV – Phocine distemper virus). Wirus osłabia działanie układu odpornościowego fokowatych, co prowadzi do infekcji – między innymi do zapalenia płuc. Weterynarze nie znają jeszcze sposobu leczenia tej epizootii. W 2002 roku wirus PDV był przyczyną śmierci około 30% fok u wybrzeży Danii, zaś w 1988 spowodował śmierć 60% fokowatych w tym rejonie. Wirus rozprzestrzenił się także na obszary należące do innych państw Europy. Szarytki są wyraźnie mniej podatne na jego działanie niż foki pospolite^[41].

Siedlisko[edytuj | edytuj kod]

Szarytka morska jest gatunkiem typowym dla strefy przybrzeżnej^[9], ale czasem wpływa rzekami w głąb lądu^[8]. Najchętniej zasiedlają wybrzeża o dużej ilości łach piasku lub skalistych wysepek. Siedlisko zwykle jest ulokowane w rejonie zasobnym w ryby^[9].

Znaczenie gatunku dla współczesnej gospodarki człowieka jest niewielkie^[6]. Przez wieki foki były jednak dla człowieka cennym źródłem oleju, skór i mięsa^[18]. Na Martha's Vineyard, wyspie położonej na Atlantyku, u wybrzeży amerykańskiego stanu Massachusetts archeolodzy odkryli kości szarytki morskiej schwytanej przez Indian 4000–6500 lat temu^[16]. Na Bałtyku polowano na szarytki już ponad 10.000 lat temu^[3]. Motorem do prowadzenia masowych polowań były konflikty między człowiekiem a szarytkami i innymi fokowatymi na tle pozyskiwanych ryb. Zwierzęta niszczyły pławnice i sieci do połowu ryb. Prowadzono więc masowe polowania na te zwierzęta^[18]. Największym zagrożeniem dla szarytek bałtyckich jest człowiek^[9]. Na szarytki morskie polowano na większości zasięgu jej występowania aż do połowy XX wieku^[22].

Dane historyczne potwierdzają, że jeszcze na początku XX wieku w Morzu Bałtyckim żyło około 100.000 szarytek bałtyckich^[3][30] (a w rejonie samego Pomorza Gdańskiego i Prus Wschodnich około 1000 osobników^[9]), ale do roku 1940 liczebność została zredukowana do około 20.000 zwierząt^[3][30], bowiem foki były traktowane jak szkodniki niszczące rybackie sieci i konkurowały z rybakami w wyścigu o ryby. Dziesiątkowaniu zwierząt sprzyjało rozpowszechnienie broni palnej po zakończonej I Wojnie Światowej oraz wypłacane nagrody na zabijanie szarytek^[8]. Późniejszy spadek liczebności zwierząt był spowodowany wysokim poziomem bio-akumulacji wydalanych do środowiska chlorowanych węglowodorów (DDT, PCB), które powodowały poważne uszkodzenie narządów reprodukcyjnych samic szarytek morskich^[18][3].

Szarytka morska jest gatunkiem chronionym na mocy ustawodawstwa krajowego i międzynarodowego. Polowania są prowadzone jedynie na niewielkiej części zasięgu występowania i ukierunkowane na zmniejszenie oddziaływania z rybołówstwem. Prowadzony monitoring liczebności wskazuje że liczebność szarytek powoli wzrasta. Nadal jednak (szczególnie młodym i niedoświadczonym) szarytkom grozi śmierć w sieciach rybackich. Naruszane bywają ich siedliska i prowadzone są nielegalne polowania^[22]. Na szwedzkich bałtyckich łowiskach co roku ginie w sieciach około 300 szarytek. Na wodach brytyjskich w sieciach rybackich życie straciło 148 oznakowanych szarytek (na 528 zgonów). W latach 1999–2003 na terenie połnocnoatlantyckich łowisk Stanów Zjednoczonych życie w sieciach straciło 141 fok^[3].

Rekomendacje Komisji Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku oraz Międzynarodowej Rady Badań Morza (ICES) wskazują na konieczność podejmowania działań na rzecz ratowania fok bałtyckich. W celu ochrony tworzone są ostoje, rezerwaty, ośrodki rozrodu i ośrodki rehabilitacji tych zwierząt^[9]. Raport Komisji Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku (Grupy „HELCOM Project on Seals”) z listopada 2001 roku konkretyzuje potrzeby ochrony trzech gatunków fokowatych zasiedlających Bałtyk^[26].

Szarytka morska jest wymieniona w załączniku II Dyrektywy siedliskowej w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. W związku z tym kraje członkowskie są zobligowane do wyznaczania sieci obszarów europejskiego systemu ochrony przyrody Natura 2000. Polska populacja szarytek bałtyckich jest objęta ochroną na terenie obszarów: PLH220032 Zatoka Pucka i Półwysep Helski, PLH220023 Ostoja Słowińska, PLH280007 Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana, PLH220072 Kaszubskie Klify, oraz PLH320019 Wolin i Uznam^[26][42].

Szarytka morska jest również objęta ochroną na mocy Konwencji o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (Konwencji Berneńskiej)^[43][26] i załącznika II Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska)^[26]. Wszystkie gatunki fokowatych występujące naturalnie na terenie Rzeczypospolitej Polskiej objęte są ochroną gatunkową ścisłą na mocy Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody^[44][26], oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt^[45][26].

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody zaliczyła szarytki morskie do gatunków najmniejszej troski i umieściła je w kategorii LC (least concern)^[3]. Polska Czerwona Księga Zwierząt zalicza szarytki do gatunków bardzo wysokiego ryzyka (EN). W państwach basenu morza bałtyckiego szarytka bałtycka zalicznana jest do kategorii bardzo wysokiego ryzyka (EN) lub narażonych na wyginięcie^[26].

Stacja Morska Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego[edytuj | edytuj kod]

Zlokalizowana w Helu Stacja Morska Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego prowadzi prace badawcze ukierunkowane na przygotowania do eksperymentalnej hodowli, odtworzenia populacji w południowej części Bałtyku i restytucji szarytki morskiej do Zatoki Gdańskiej^[11][9][26]. Stacja prowadzi także działalność edukacyjną. Należące do niej fokarium, wypełnia zadanie wspomagania ochrony gatunku i upowszechniania o nim wiedzy. Fokarium jest udostępnione dla publiczności i co roku przyciąga coraz większą liczbę odwiedzających^[12][13]. Fokarium istnieje od 1999 roku, choć działalność ukierunkowana na rzecz ochrony szarytki morskiej sięga końca marca 1992 roku, gdy stacja podjęła z plaży w Juracie ranną szarytkę, której nadano imię Balbin (pierwotnie Balbina). Balbin był młodym samcem, był chory i miał ranę koło przedniej płetwy, a samą płetwę uszkodzoną. Zwierzę zostało wyleczone, a podjęta akcja ratunkowa stała się inspiracją dla pracowników stacji do podjęcia problematyki bałtyckich szarytek^[46]. Od tego czasu stacja sukcesywnie dba o rozwój badań biologicznych, weterynaryjnych i hodowlanych nad fokami, a wyleczone w niej zwierzęta, wraz z uzyskanym z hodowli przychówkiem są regularnie wypuszczane się na wolność^[11].

Elton John skomponował utwór Grey seal (szara foka). Piosenka pojawiła się na płycie Goodbye Yellow Brick Road w 1970 roku^[47]. 17 stycznia 2007 r. Narodowy Bank Polski w ramach serii „Zwierzęta Świata” wprowadził do obiegu dwie monety przedstawiające fokę szarą (szarytkę morską) o nominałach: 20 zł – wykonaną w srebrze stemplem lustrzanym, oraz 2 zł – wykonaną w stopie ze stemplem zwykłym^[9].

W 1998 roku Poczta Polska wprowadziła do obiegu znaczki serię 6 znaczków oraz bloczek pod tytułem „Ochrona Bałtyku” na których prezentowana jest szarytka morska, zaś w 2009 bloczek „Helskie fokarium” gdzie wśród fokowatych hodowanych w helskim fokarium również przedstawiona jest szarytka^[48].

Kategoria:Fokowate Kategoria:Ssaki Europy